Rabu, 24 April 2019


MATERI BAHASA BALI
Manut wirasannyané, kruna-kruna basa Baliné kapalih dados pitung soroh, inggih punika: (1) kruna andap, , (3) kruna alus mider (Ami),  (4) kruna alus madia (Ama), (5) kruna alus singgih (Asi), (6) kruna alus sor (Aso),  lan (7) kruna kasar.
Duké nguni, kruna andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna Kapara, inggih punika kruna-kruna sané wirasan basannyané andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puniki kanggén mabaos antuk anaké sané sesamén wangsa, sesamén linggih utawi olih sang singgih ring sang sor. 

Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong, daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah sane lianan.
  
A.3.           Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang maraga singgih, sapunika taler dados kanggén ngasorang sang maraga sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler madué wangun andap.

Conto Kruna Alus Mider (Ami):  
Kruna Andap                                      Kruna Ami       
 -    nawang                                    -    uning    
 -    teka                                          -    rauh    
 -    suba                                          -    sampun    
 -    inget                                         -    éling    
 -    meli                                          -    numbas    
 -    ngadep                                     -    ngadol
 -    uli                                              -    saking
 -    krana                                        -    duaning-       
A.4.           Kruna Alus Madia (Ama) 
Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané manengah. Kruna Alus Madia puniki makanten pinaka variasi kruna alus tiosan (Bagus, 1979: 179). Tiosan ring puniki, kamulan wénten kruna-kruna sané rasa basannyané alus madia, kruna alus sané kirang becik yéning kanggén mabebaosan sane alus.
                      
                        Conto Kruna Alus Madia:
            Kruna Andap                       Kruna Ama                      Kruna Ami
                            -  ene, ento                           -  niki, nika                      -  puniki, punika
                         -  suba                                  -   ampun                        -  sampun
                         -  iang                                    -  tiang                          -  titiang
                         -  nah                                     -  gih                            -  inggih
                         -  miwah sane lianan.
A.5.           Kruna Alus Singgih (Asi) 
Kruna Alus Singgih inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané kanggén nyinggihang sang singgih. Kruna alus singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus Mider, santukan Kruna Alus Singgih nénten maderbé wangun Alus Mider.

Conto Kruna Alus Singgih:
        Kruna Andap                             Kruna Asi                        Kruna Aso
        -   mati                                        -   seda                            -   padem
                    -   beling                                     -   mobot                         -   abot
                    -   ia                                             -   ida, dane                    -   ipun
                    -   madan                                    -   mapasengan             -   mawasta
                    -   miwah sane lianan.
A.6.           Kruna Alus Sor (Aso) 
Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké tiosan sané linggihnyané sor utawi andap.

Conto Kruna Alus Sor:
       Kruna Andap                   Kruna Aso                            Kruna  Asi
                     -   mati                               -   padem                           -  seda, mantuk, lina, lebar
                  -   keneh                             -   manah                           -  pikayun
                  -   ningeh                           -   mabanyu                       -  mawarih
                  -   ngemaang                     -   ngwehin, ngaturin      -  ngicenin
                  -   miwah sane lianan.
A.7.           Kruna Kasar 
Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané wirasan basannyané kaon, saha ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
       Kruna Andap                            Kruna Kasar
      -    madaar                                  -   ngamah, nidik, ngleklek, mantet
                  -    mati                                        -   bangka
                  -    cai/nyai                                  -   iba
                  -    sirep                                        -   mamelud, medem
                  -    miwah sane lianan.
A. Lengkara Basa Bali nganutin Linggihnyane / Kedudukannya kapalih dados 4 Soroh :
     1. Jejering Lengkara (Subyek)
     2. Linging lengkara (Predikat)
     3. Panandang Lengkara (Obyek)
     4. Pidartaning Lengkara (Keterangan)
         - Pidartaning Genah / Tempat (ring sekolah, ring pasar, msl.
         - Pidartaning Dauh / Waktu (dibi, tuni, abulan, tengai, msl)
         - Pidartaning Wilangan / Bilangan (tenga, papat, dasa, papat , selae, telung benang,msl)
         - Pidartaning Kahanan / Keadaan (seleg, tegeh, jegeg, bagus, kedas, kalem ,msl)
B. Lengkara Basa Bali nganutin Penees “ Intonasinyane” kapalih dados 4 soroh :
     1. Lengkara Pamidarta (Kalimat Berita)
         Inggih Punika : lengkara Pamidarta inggih punika lengkara sané nlatarang pariindikan (keadaan)
         umpami:
         • Tititang ngranjing ring SMK Wira Harapan
     2. Lengkara Pitakén (Kalimat Tanya)
         Inggih Punika: lengkara sané tetujon ipun nunas pasaur saking sang sané katakénin. Panees ring
         panguntat lengkara ketah ipun ngunggahang intonasi tanya.
         umpami:
         • Luh, saja Iluh suba ngelah gegelan?
     3. Lengkara Penguduh (Kalimat Perintah)
         Inggih Punika: lengkara sané tetujon ipun ngandikain anak tiosan mangda maparilaksana utawi ngambil
         pakaryan.
         Umpami:
         • Luh, mai je paekin negak disamping Beline!
         • Béh, énggalin ja majalan beli!
     4. Lengkara Nuutang Reraosan (Kalimat Langsung)
         Inggih punika: Lengkara sane tatujon ipun nunas pasaur saking anak tiosan sane sifatnyane langsung.
         umpami:
         • Bapa metakon”Putu tusing masuk jani?”
C. Lengkara Basa Bali nganutin lingingnyane kapalih dados 2 soroh inggih punika:
    1. Lengkara Lumaksana
        Inggih punika: Lengkara sane jejering lengkaran lengkarannyané nglaksanayang pakarya. Linging  
        lengkarannyané ketah marupa kruna tiron mapangater anusuara (Ny, M, N,Ng), sakadi:
        Umpami :
        • Beli Madé nusuk saté.
        • Mbok Putu ngaé rujak.
        • Adinné nulis surat ibi sanja di ampiké.
        • I Lubdaka manah kijangé ento.
     2. Lengkara Linaksana
         Inggih punika: Lengkara sane jejering lengkarannyané keni pakaryan. Linging lengkarannyané ketah
         marupa kruna tiron mapangater (ka-) miwah mapangiring (-in), miwah (-a).
         Umpami:
         • Saténé katusuk baan Beli Madé.
         • Tiang dukaina ring I Guru.
         • Bungané adepa tekén Luh Sari di Peken Badung.
         • Adinné maekin belinné.
         • Galengé tegakina tekén panakné.
A. Kruna Basa Bali Nganutin Wewangsannyane (Kedudukannya)
     Manut ring Wewangsan ipun kruna basa Bali kapaih dados solas soroh luirnyane:
     1. Kruna Aran (Kata benda)
         - Kruna Aran Sekala ( Kata Benda Kongkrit)
            Conto: Meja, Kursi, Gunung, msl.
         - Kruna Aran Niskala (Kata Benda Abstrak)
           Conto: angin, keneh, msl.
     2. Kruna Kria (Kata Kerja)
         - Kruna Kria Lumaksana (Kata Kerja Aktif)
           Conto: Majalan, Nulis, Jumujug, Ngandik, msl.
         - Kruna Kria Linaksana (kata Kerja Fasif)
           Conto: Kakirim, Sinurat, Tulisa, kandika, msl.
     3. Kruna Kahanan (Kata Sifat)
         conto: Putih, Jegeg, Bagus, Jemet, Lantang, Selem, Bawak, Dueg, msl.
     4. Kruna Wilangan (Kata Bilangan)
         - Kruna Wilangan Undagan (Tingkatan)
            Conto: sa, dua, telu, papat, lima, nenem, msl.
         - Kruna Wilangan Pahan (Pecahan)
            Conto: tenga, seprapat, msl.
         - Kruna Wilangan gebogan (Jumlah)
            Conto: Lebak, Karobelah, Samas, Domas, Msl.
         - Kruna Wilangan Pepasten
           conto: biu aijas, jatma adiri, msl.
         - Kruna Wilangan Tan Janten
            Conto: Liu, begeh, ombeh, bedik, msl.
      5. Kruna Wawastan (Kata Sandang)
          Conto: I, Ni, Sang, Hyan, msl.
      6. Kruna Pangarep (Kata Depan)
          Conto: di, ka, ba, I, ring, ri
      7. Kruna Panyambung/Pangiket (Kata Sambung)
          Conto: Krana, yadiapin, wireh, msl.
      8. Kruna Paneges
         Conto: ya, ja, sih,ke, te
      9. Kruna Pangentos (Kata Ganti)
          - Pangentos Jatma ka pertama (Kata ganti orang pertama)
             Conto: iang, tiang, icang
          - Pangentos Jatma kaping kalih (Kata ganti orang kedua)
             Conto: Cai, Ragane
          - Pangentos Jatma kaping tiga (Kata ganti orang ketiga)
             Conto: ia, dane, ipun, ida
     10. Kruna Panguuh (Kata Seru)
           Conto: aduh, arah,beh, ah, ih, msl.
     11. Kruna Keterangan
           Conto: dini, ditu, semeng, sanja, peteng, msl.

B. Kruna Basa Bali Nganutin Wangunnyane
     Manut ring Wangunnyane kruna basa Bali kaepah dados limang soroh luirnyane:
     1. Kruna Lingga
         Inggih punika: Kruna sanedurung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan)
         Conto: jalan, jagur, laib, tulung, tresna, msl.
      2. Kruna Tiron
          Inggih punika: Kruna sane sampun poih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)
          - Pangater : (a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-, dur-, swa-)
             Conto: aukud, majalan, sudharma, kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik, kumalipan,                          
             sasampun, pitresna, pajalan, durlaba, swabawa)
          - Pangiring : ( -a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane )
            Conto: alapa, bastise, memene, ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan,
            pangiringnyane.
          - Seselan : ( -in-, -um-, -el-, -er- )
            Conto: sinurat, sumaur, telapak, gerigi
       3. Kruna Polah
           Inggih punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( ny-, m-, n-, ng-)
           Conto:
               - Sampat = Nyampat
               - Sinduk = Nyinduk
               - Paca = Maca
               - Pancing = Mancing
               - Tulis = Nulis
               - Tundik = Nundik 
               - Kandik = Ngandik
               - Kajang = Ngajang
               - Msl.
       4. Kruna Dwi Lingga
           Inggih punika: kruna lingga sane kapingkalihan
           Kruna Dwi Lingga malih kapalih dados 5 soroh luirnyane:
          a. Kruna Dwi Sama Lingga
              Inggih punika: kruna lingga sane kaucap pingkalih.
              Conto: gede-gede, mokoh-mokoh, alit-alit, msl.
         b. Kruna Dwi Samatra Lingga
             Inggih punika: kruna lingga sane kaucap ping kalih, nanging ucapan sane ping kalih mauwah.
             Conto: kitak-kituk, tundak-tundik, delak-delik, dengak-dengok,msl.
         c. Kruna Dwi Maya Lingga
             Inggih punika: kruna lingga sane kaucap apisan nenten prasida ngawetuang arti, nanging yening 
             kaucap ping kalih wawu prasida madrebe arti.
             Conto: kapu-kapu, kunang-kunang, kupu-kupu, ogoh-ogoh, msl.
         d. Kruna Dwi Purwa Lingga 
             Ingih punika: kruna lingga sane kecape ring ajeng kapingkalihang.
             Conto: sesate, sesari, sesajen, dedalu, msl.
          e. Kruna Dwi Wesana Lingga
              Inggih punika:kruna lingga sane kecape ring ungkur kapingkalihan tur kadulurin antuk pangater
              (paka-).
              Conto: pakateltel, pakenyitnyit, pakecorcor, msl.
     5. Kruna Satma/Kata Majemuk (kruna Dwi Bina Eka Sruti)
         Inggih punika:angkepan kalih kruna sane ngawetuang arti asiki
         Kruna satma kapalih dados kalih soroh luirnyane:
         a. Kruna Satma Sepadan (Setara)
             · Kruna Satma Nyihnayang Matungkalik
               Conto: meme bapa, cerik kelih, luh muani, tegeh endep, selem putih, matah lebeng, bah bangun,
               lemah peteng, kemu mai, kaja kelod.
             · Kruna Satma Ngerasang Arti
               Conto: joh sawat, selem denges, peteng dedet, nyunyur manis, langsing lanjar, tegeh ngalik, pait  makilit, putih ngempur, manis melenyad, msl.
         b. Kruna Satma Tan Sepadan (Tak Setara)
             Conto: biu batu, tiing ampel, kesela sawi, jebu garum, katik cengkeh, papah biu, nyuh gading, msl.
 Tembang : kekawian sane kaiket antuk uger-uger. Tembang sajeroning kasusastraan Bali Purwa, Wangunnyane kepah dados petang (4) soroh luire:
a.      Sekar Agung (Kekawin)
Kekawin utawi Tembang Gede utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika kakawian utawi karangan sane kawangun antuk wirama. Conto kakawin:
·        Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
·        Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
b.      Sekar Madia (Kidung)
Kidung ketahnyane ngangge Basa Jawi tengahan, wangunnyane kaciriang antuk  kalih pada pertama kawastanin kawitan, kalih pada selantur ipun mawasta pamawak, kapuput malih kalih pada antuk panawa( tembang panjang). Asapunika selantur ipun jantos puput apaletan carita.
Conto ipun: kidung wargasari, kidung tantri, kidung Panji Malat Rasmi, Kidung Kundangdea, Kidung Wang bang Wideya, Kidung Rangga Lawe, Kidung Manukaba, miwah sane lianan.
c.       Sekar Alit / Pupuh/ Macapat
Tembang Baline sane mawasta sekar alit sering taler kabaos tembang macapat utawi pupuh. Pupuh-pupuhe puniki kabanda antuk uger-uger padalingsa.
-          Padalingsa tegesnyane akeh acarik ring apada, akeh kecap utawi wanda sajeroning acarik. Miwah wangun labuh suara ring panguntat sajeroning acarik.
d.      Sekar Rare (gegendingan)
Gegendingan kanggeng rikalaning ngarum-rum rare, anak alit utawi bayi mangda nenten rewel mangda degeng saha gelis sirep.
Gending Rare
Dumun, gending rare kanggen nyihnayang rasa seneng alit-alite ring kala maplalian. Sane ngranjing ring gending rare; luir ipun: Guak maling Taluh,Ongkek-ongke, meong-meong, Juru pencar, Ratu Anom, Made Cenik, Jenggon Uban, miwah sane lianan.

nomor
1 = siki
2 = kalih
3 = tiga
4 = papat
5 = lima
6 = nenem
7 = pitu
8 = kutus
9 = sanga
10 = dasa
20 = duang dase      25 = slae      30 = telung dase     35 = sasur
45 = setiman      50 = seket     70 = pitung dase      75 = telung benang
80 =ulung dase      90 = siye dase      100 = satus      125 =  satus slae
150 = karo belah     175  = lebak      200 = satak         250 =satak seket
300 = telungatus     500 = limangatus  
1000 = siyu
5000 = limang tali
10.000 = dase tali
50.000 = seket tali
100.000 = satus tali
500.000 = limangatus tali
750.000 = pitungatus seket tali

1.000.000 = besik juta
2.000.000 = duang juta

I.         Adan Panak Beburon
1.      Panak bangkung : kucit
2.      Panak bebek : memeri
3.      Panak bikul : nyingnying
4.      Panak bojog : wanara
5.      Panak kuluk/cicing : konyong
6.      Panak jaran : bebedag
7.      Panak jelema : rare
8.      Panak kambing : wiwi
9.      Panak katak : becing-becing
10.  Panak lipan : kalimayah
11.  Panak meong : tai
12.  Panak penyu : tukik
13.  Panak sampi : godel
14.  Panak siap : pitik
15.  Panak udang : grago, katetes
16.  Panak yuyu : kaunyali

II.      Adan Geginan

1.      Anak ane dueg ngae wewangunan : undagi
2.      Anak ane kereng natahin : sangging
3.      Anak ane ngubadin antuk usada : balian
4.      Anak ane ngayahin dalang : katengkong
5.      Anak ane kereng nampah celeng,sampi : jagal
6.      Anak ane miara jaran : pakatik
7.      Anak ane ngurusang yeh di carik : pakaseh
8.      Anak ane nyalanang jukung : bendega
9.      Anak ane demen nyalanang dokar : kusir
10.  Anak ane nyalanang motor : supir
11.  Anak ane nyalanang kapal terbang : pilot
12.  Anak ane nyalanang kereta api : masinis
13.  Anak ane nyalanang kapal laut : nakoda
14.  Anak ane demen ngigel : pragina
15.  Anak ane demen matajen, maceki : bebotoh
16.  Anak ane demen ngidih-idih : gegendong
17.  Anak ane ngigelang wayang : dalang
18.  Anak ane dueg ngae tiuk : pande

III.             Ane Dadi Orahang

1.    Buta, sero, lamur : mata, peningalan
2.    Bengka, becol : basang
3.    Bongol, curek : kuping
4.    Blayuran : layah
5.    Cungih, bunjur, ngajengit : bibih
6.    Dengang : kipekan
7.    Dimpil : jriji
8.    Ingel, berit, sosoh, kriting : bok
9.    Jempe : kumis
10.          Kate, perot : batis
11.          Nyangkih, gobleg : nyonyo
12.          Puruh, pengeng : sirah
13.          Pringping, keyus : gigi
14.          Sengkok : lima
15.          Sengel, leleng, gondong : baong
16.          Kuma gamongan : nangka
17.          Kuma jaum : kedis, memeri, dara
18.          Kuma kukur : siap
19.          Kuma lipan : rare
20.          Kuma santen : padi, jagung.

IV.    Adan Buah, Bunga, Don

·         Batun kelentang : botor
·         Buah jaka : bluluk
·         Buahnangka ane nguda : katiwawalan
·         Buah manggis ane nguda : blibar
·         Buah nyuh ane cenik : bungsil
·         Bah nyuh ane nguda : bungkak, klungah, kuud
·         Buah kelor : klentang
·         Bungan biu : pusuh
·         Bungan nyuh : troktokan
·         Bungan buah : blangsah
·         Don biu ane nguda : plosor
·         Don biu ane tuh : kraras
·         Don nyuh ane nguda : busung
·         Don nyuh ane wayah : slepan
·         Don nyuh ane tuh : danyuh
·         Don jaka ane nguda : ambu
·         Don jaka ane wayah : ron
·         Don base ane wayah : kakap
·         Isin punyan jaka : sagu
·         Les jaka : uyung
·         Les nangka : ketewel
·         Les nyuh : seseh
·         Panak tiing : embung
·         Panak nyuh : pijer
·         Palabungkah : umbi-umban (isen, kunyit, jae,cekuh, kesela, keladi)
·         Palagantung : woh-wohan (nyambu, sumaga, nyuh, nangka)
·         Palawija : kacang kacangan (kedele, kacang tanah, buncs, kacang ijo)
·         Palasari : bunga bungaan (mitir, soka, jepun)
·         Bebungkilan : isen, jae, cekh, kunyit
·         Anget anget : cengkeh, tabia, mica

V.           Beburon Ane Bisa
1.           Kerok-kerok : dongkang
2.             Kuik-kuik : memeri
3.             Kiak-kiak : pitik
4.             Makruyuk : siap muani
5.             Ngatekok : siap luh
6.             Ngagalok : goak
7.             Ngatengkung : titiran
8.             Ngembek : sampi, godel
9.             Nguci : kedis
10.         Ngongkong, nyalung : kuluk, cicing
11.         Ngregeh : jaran
12.         Ngrukguk : dara
13.         Matik : lele
14.         Ngacel : celedu, nyawan, tabuan, babuan
15.         Ngapit : yuyu, udang
16.         Ngajet, ngaper : jaran, sampi, kebo, kidang
17.         Ngempok : buyung
18.         Ngenggot : sampi, kebo, kidang
19.         Ngebug : siap
20.         Ngutil : lelipi
21.         Nglumbih : celeng, kucit, bangkung, kaung, beduda
22.         Nyander : sikep, siap
23.         Nyarap : macan, singa
24.  Nyinget : semut, lelipi, nyawan, lipan, legu
25.         Nyimbuh : lelipi, dongkang, emplegan


VI.        Munyin Tetabuhan
1.             Macegir : gong
2.             Macedug : kendang, bedug
3.             Maklentung : kulkul
B.        WILANGAN
I. Sikian Wilangan, Ane dadi orahang :
1.             

Akatih : potlot,bungkung,tiing,lidi,sate,plpen.
2.             Abungkul : taluh,nyuh,nangka,duren,sumangka,gedang.
3.             Ajuring : sumaga,sumangka,duren.
4.             Atala : nyawan
5.             Atebih : sumangka,tiing,gedang,bata,carik.
6.             Atukel : benang
7.             Aukud : siap,jaran,sampi,kambing,kedis,bebek.
8.             Aijas : biu
9.             Aijeng : biu,salak
10.         Apumduh : memeri,bebek,siap.
11.         Apasang : sepatu,sandal,sumpel.
12.         Arangsukan : panganggo
13.         Alempir : kertas
14.         Abidang : kertas,kamben,saput,don base.
15.         Aplupuh : tanem-taneman
16.         Acutak : carik,tegal
17.         Akecoran : yeh
18.         Apapah : don bi,don nyuh,don jaka
19.         Apuun : punyan nyuh,punyan poh, gedsang,nyambu.
20.         Arence : ceroring,kepundung,buni,buluan
21.         Akelan : tipat
22.         Atanding : lawar,banten,sate
23.         Abatu : duren,nangka
24.         Apakpakan base : galah,makelone
25.         Awai,abulan,atiban : dina
26.         Acengkang,alangkat,ameter,adepe : benang,papan
27.         Arirang : saput,kamben
28.         Arontong : baas,ketan,injin,jijih,jagung
29.         Acluki : arak,tuak
30.         Aberuk,ajun : yeh
31.         Apacek : dara,kukur,titiran
32.         Akit : kebo,sampi
33.         Abarung : gong
34.         Abada : sampi,memeri,bebek,kambing
35.         Abulih : biu,jagung
36.         Alingseh : punyan tiing,tebu,biu,isen.   

Basa Bali Alus soroh pengangge

No
Basa Kasamen
Basa Alus
Basa Indonesia
1.       
Anteng , senteng
selendang
selendang
2.       
Anting-anting
Anting-anting
Anting-anting
3.       
udeng
destar
destar
4.       
Baju
Kuaca,klambi
baju
5.       
bungkung
Ali-ali, simsim
cincin
6.       
Kamben
wastra
kain
7.       
kalung
rante
kalung
8.       
Kaca mata
Kasna, kaca penyingakann
9.       
Enci, gincu
lipstik
lipstik
10.   
Lap lima
Lap tangan
Sapu tangan
11.   
penganggo
Pangangge,busana
pakaian
12.   
Pupur,boreh
Wedak, bedak,lepa
bedak
13.   
saput
kampuh
selimut
14.   
Sepatu,terompah
paduka
sepatu
15.   
suah
Sisir, suri
sisir
16.   
meka
kaca
cermin
17.   
dompet
dompet
dompet
18.   
tapih
sinjang
Kain bagian dalam

KRUNA PITAKEN
Apa=apa
Dimana=dija
Kemana=kija
Berapa=kuda
Bagaimana=kenken
Mengapa=kenapa/adi
Siapa=sira/nyen
Kapan=bin pidan

Istilah sehari-hari
Selamat pagi = rahajeng semeng
Selamat siang = rahajeng siang/tengai
Selamat sore =  rahajeng sanje
Selamat malam = rahajeng wengi
Selamat tidur = rahajeng mekolem
Selamat jalan = rahajeng memargi
Selamat ulang tahun = swasti wanti warsa/rahajeng wanti warsa
Selamat datang = rahajeng rauh



Istilah dalam keluarga
Warna
Hari

Ayah = aji,bapa
Ibu = ibu,meme        
Kakak laKi-laki  = beli
Kakak perempuan = mbok
Adik = adi
Kakek = kakiyang,pekak
Nenek = niyang, dadong
Paman = iwa
Bibi = iwa        
Sepupu = misan
Mertua = matua

Merah = barak
Putih = putih
Kuning = kuning
Hitam = selem
Biru = pelung
Hijau = gadang
Senin = coma
Selasa = anggara
Rabu = budha
Kamis = wraspati
Jumat = sukra
Sabtu – saniscara
Minggu = redite


Kruna Satma Ngerasang Arti

1.    Aud kelor
2.    Badeng senged
3.    Barak makiraban
4.    Benyah latig
5.    Benyah lidek
6.    Cenik bentir
7.    Dedek lidek
8.    Kebus bara
9.    Kembang remrem
10.    Kerik tingkih
11.    Lalah makebiar
12.    Lantang malembad
13.    Manis melenyad
14.    Masem kecing
15.    Miik ngalub
16.    Mokoh magerut
17.    Pait makilit
18.    Pakeh ngelek
19.    Pelung dengklung
20.    Putih leset
21.    Putih nyempur
22.    Selem denges
23.    Siteng maguet
24.    Tegeh ngalik
25.    Tiwas nektek
26     Joh sawat,
27    Peteng dedet,
28   Nyunyur manis,
29   Langsing lanjar,
30   Pait makilit,
31   Putih ngempur,
32   Pakeh Ngelek.
33   Berag Tigrig



PARIBASA BASA BALI
1.   SESONGGAN (pepatah)

Puniki wenten mekudang-kudang sesonggan, rauhin suksmanipun luire:
1)      Abias pasih, suksemanipun: nenten keni antuk wilangin katahipun.
2)      Ada gula ada semut, suksmanipun : anake sane sugih tur dana, irika janten akeyh anake sane rauh nunas pakaryan.
3)      Ada andus ada apine, suksmanipun : yening wenten orti ala wiadin ayu, sinah wenten sane jati (pasaja), diastun ipun akidik.
4)      Buta tumben kedat, suksmanipun : sakadi anake sane pecak tiwas, kasuen raris ipun sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya.
5)      Gede ombake gede angine, suksmanipun : ageng pikolih utawi asil anake, janten ageng taler penelasipun.
6)      Kamus majalan, suksmanipun : kaucapang ring anake sane pradnyan tur sampun weruh ring makudang-kudang basa.
7)      Katanjung di mata, suksmanipun : sakadi ring anake sane marasa ring dewek iwang ring timpal, raris matemu ring timpalipune punika, mawinan ipun kimud tur kabilbil.
8)      Degag delem, suksmanipun : kaucapang ring anake sane degag, ring genahe suung ipun ngapak-ngapak ngaku wanen, sakewanten yening sampun wenten musuh ipun ajerih, makiles mlaib.
9)      Duk masanding api, suksmanipun : sakadi anake sane mamusuh-musuhan raris ganahipun matampekan, iwang akidik janten dados rebat/uyut/iyeg.
10)  Payuk prungpung misi berem; suksemanipun: pakantenan umah ipune brengbeng, kawenten sejeroning umahipune bersih tur bek madaging barang-barang sane becik-becik (disisine jelek ditengahne lung)


2.   SESENGGAKAN(pepatah)
puniki wenten mekudang-kudang sesenggakan, rauhin suksmanipun luire:
1)   Buka makpak tebune, ampsne kutang, suksmanipun : Sakadi anake sane makurenan, ring kantun pangantenan, kalih sasuenne kantun bajang kasayangang tur kajungjung, risampune tua tan mampuh kakutang.
2)    Buka gowake ngadanin ibane : sekadi anak corah sane nuturang kacorahan padidi
3)   Buka naar krupuke, gedenan kroakan, suksmanipun : Sakadi anake sane ngaku wanen kalih jaga muputuang karya, sakewanten nenten wenten buktinipun nglaksanayang.
4)   Buka ngenjekin ikut cicinge, mabalik nyaplok, suksmanipun : Sakadi i bapa ngenken i pianak ngrereh napi-napi, raris i pianak mabalik ngenken bapanipune ngerereh punika. Buka payane disisi maukir, ditengahne masumbe : sekadi anak matiosan laksana teken munyine
5)   Buka lindunge uyahin, blangsah, suksmanipun : Sakadi anake sane uyang paling nenten uning-uning nongos.Buka katake matindik salah genah : sekadi anake ngangge pepayasan tan nganutin dewek ipun.
6)   Buka macane, nakutin lawat, suksmanipun : Sakadi anake sane marasa ring dewekipune iwang wiadin corah, setata ipun mrasa congah wiadin takut tur kabilbil.Buka sumangahe ngugut kanti mati : anake sane nganutin manah ipun, yadiastun ipun padem
7)   Buka macane (mionge), ngengkebang kuku, suksmanipun : Sakadi anake sane pradnyan (wikan), ngengkebang kepradnyanan (kawikanan).
8)   Buka bukite ejohin, katon ngrawit; suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking doh jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.
9)   Buka cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut; suksemanipun : sakadi jadmane sane degag ngaku wanen, kewanten jatinpune getap.
10)      Buka goake, ngadanin ibane; suksemanipun: sakadi anake sane corah raris nuturang maling (maling teriak maling).

3. WEWANGSALAN (tamsil)
 puniki wenten mekudang-kudang wewangsalan, rauhin suksmanipun luire:
1)      Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau
2)      Clebingkah beten biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu
3)      Delemk sangut merdah tualen, suksmanipun = medem bangun ngamah dogen
4)      Bakat kocok misi isen, suksmanipun = awak bocok tuara ngasen
5)      Bangbang dadua ken ceburin, suksmanipun = bajang dadua ken anggurin
6)      Bedeg majemuh bangsing di banjar, suksmanipun = jegeg buin lemuh langsing lanjar
7)      Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut
8)      Gamongan kladi jae, suksmanipun = omongan dadi gae
9)      Gonda godeg bakat kukur, suksmanipun = goba jegeg baan pupur
10)  Idup kedele mati kacang, suksmanipun = idup jele mati sayang

4.   PEPARIKAN (pantun)
puniki wenten mekudang-kudang peparikan, rauhin suksmanipun luire:

1)      Meli gabus duang kranjang
lamben bodag sing ngenyakin
 yadin bagus mata kranjang
enyen kodag mangenyakin.

2)      Kaden poh kuning-kuning
Anak manas ko mepelut
Kaden boh kenying-kenying
Anak rengas buin celut

3)      Ngalap wani ngaba bawang
Ngalap manggis empes-empesin
Anak jani tuara tawang
Ulat manis mamanesin

4)      Bangsing di banjar
Bedeg mejemuh di baleran
Langsing buin lanjar
Jegeg buin lemuh maguleran

5)      Clebingkah beten biu
Blahan pane blahan paso
Gumi linggah ajak liu
Ada kene ada keto



5.   SLOKA (bidal)
Puniki wenten mekudang-kudang Sloka, rauhin suksmanipun luire:
1)      Buka slokane, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring anake sane neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal).
2)      Buka sloka, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake sane beog ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala.
3)      Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane kakaryanin, sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi kapanggih.
4)      Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening purun ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawi kabean ageng.
5)      Buka slokane, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun : kiwangane san elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakehang kanten kaiwangan ipun.
6)      Buka slokane, tusing ada bangke mapilih sema; suksmanipun: nenten wenten maling (dusta) pacing ngitung anak, kalih nyama braya genah ipune memaling, asal ipun sampun polih.
7)      Buka slokane, kasur ceburin, dui langkahin; suksemanipun; sekancan pakaryan sane mapikolih becik patut marginin (karyanin), yening pakaryane sane mapikolih kaon patut impasin.
8)      Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kalintang plapan (tangar) ngraos lan melaksana.
9)      "Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane nantangin musuh sane sampun nengil.
10)  "Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh pisan anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat).

6. BEBLABADAN (permainan bunyi)
 puniki wenten mekudang-kudang beblabadan, rauhin suksmanipun luire:
1)      Mabunga layu = mayang, arti paribasane = sayang
2)      Mabawang putih = kesuna, arti paribasane = pisuna
3)      Majempong bebek= jambul, arti paribasane = ngambul
4)      Macarang nyuh = papah, arti paribasane = ngepah
5)      Madasar nasi = entip, arti paribasane = ngintip
6)      Madamar langit = bulan, arti paribasane = bulanan
7)      Madamar bangke = angenan, arti paribasane = mapangenan
8)      Madamar di carik = kunang-kunang, arti paribasane = tunangan
9)      Madon jaka = ron, arti paribasane = makaronan
10)  Madakin kuping = tilu, arti paribasane = uling liu

7.SESAWANGAN (perumpamaan)
puniki wenten mekudang-kudang sesawangan, rauhin suksmanipun luire:
1)      Batisne lantang kadi batis cangak
2)      Romanne selem kadi manggis
3)      Bokne gading kadi bok jagung
4)      Matane ngonjol kadi mata kidang
5)      Alisne nyurarit kadi don intaran
6)      Muane kadi bulan purnama
7)      Bangkiangne acekel gonad layu
8)      Nyonyone kadi nyuh gading kembar
9)      Seledetanne kadi tatit
10)  Raosne galak kadi cicing borosan

8.   PEPINDAN(pengumpamaan)
puniki wenten mekudang-kudang pepindan, rauhin suksmanipun luire:
1)      Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan.
2)       Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
3)      Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
4)      Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
5)       Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis.
6)       Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka.
7)      Jerijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
8)      Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
9)       Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
10)   Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak.

9.      CECIMPEDAN (Teka-Teki)
      puniki wenten mekudang-kudang cecimpedan, rauhin suksmanipun luire:
1)      Apeke, krek-krek ngejohang? (anak nyampat)
2)      Ape sabilang cingak ngejohang? (kuping)
3)      Apa lelipi gadang pesu andus? (ubat legu)
4)      Apa dituunne mekelo, dimenekne enggal? (tenges)
5)      Apa tai belek megantung? (juwet)
6)      Apa anak cenik maid cacing? (benang)
7)      Apa krik-kirik di duur gununge? (anak macukur)
8)      Apa anak cenik ngemu getih? (klepon)
9)      Apa ngamah cepok, betek sai-sai? (galeng)
10)  Apa sabilang pecuk kajengit? (ceretan)

12.  RAOS NGEMPELIN (ungkapan pelawak)
      puniki wenten mekudang-kudang raos ngempelin, rauhin suksmanipun luire:
1)      Lamun payu motonan, beli nyelengin. Tegesnipun: I. nyelengin = lakar maang celeng: II. Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng.
2)      Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge.
3)      Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh (nongos).
4)      Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun medangin, 2. kanginan = tempuh angin.
5)      Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang.
6)      Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane = pangamahan bawi.
7)      Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.
8)      Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi).
9)      Ida dimatuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2. Dimantuke = diman tuke.
10)  Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan = naar sanan.

13.  SESIMBING (sindiran)
      Puniki wenten mekudang-kudang raos sesimbing, rauhin suksmanipun luire:
1)      Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib.
2)      Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled
pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum.
3)      Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna.
4)      Semunne nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
5)      Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah.



1 komentar:

  1. Mangkin sampun wenten aplikasi android gratis indik basa bali sane lengkap ngawit saking sesonggan, cecimpedan, tungkalikan, len raos, bebladbadan, wilangan, sesawangan, cecangkriman, buron, kruna lan sane tiosan rarisang DOWNLOAD RING Playstore/Basabali

    BalasHapus